آموزش سلامت آن بخش از مراقبتهاي بهداشتي است كه بر تاثير عوامل رفتاري بر سلامت تكيه نموده و با مردمي آغاز مس شود كه سالم بوده و علاقمند به توسعه معيار هاي سلامت فردي و اجتماعي هستند و به آنها در گسترش شيوه هاي زندگي موثر در حفظ و ارتقاي سلامت كمك مي كند.
آموزش سلامت تركيبي از تجارب يادگيري تسهيل كننده ي اتخاذ داوطلبانه رفتار سالم است كه منجر به تامين ، حفظ وارتقاي سلامت شده و تركيبي از حمايتهاي آموزشي، ساختاري، اقتصادي و محيطي براي تعالي رفتار سالم است.
آموزش دهندگان سلامت، پيشگاماني هستند كه هميشه طالب درك جديدي از رفترا انساني راه هاي جديد كاربرد دانش خويش به منظور حل مشكلات فردي و اجتماعي مي باشند. تمام مراقبين سلامت( و بيش از آن ، تمام فعالان توسعه پايدار ) ، آموزش دهنده سلامت هستند و اين افتخاري است كه توسعه و تقويت آن نيازمند برنامه ريزي دقيق براي توسعه آموزش سلامت متكي بر شواهد و مبتني بر جامعه مي باشد.
گستردگي طيف آموزش دهندگان سلامت از وزير بهداشت، درمان و آموزش پزشكي تا بهورزان سخت كوش و فداكار و رابطان پرافتخار سلامت ، فرصتي است كه بايد با افزايش آشنايي آنان با دانش ها و مهارت هاي مورد نياز براي ارايه انواع خدمات آموزش سلامت از مرحله تعيين نيازها تا اجرا و پايش ارزشيابي مداخلات آموزش سلامت ، تقويت گردد.
آموزش سلامت هر چند وظيفه اي است براي تمام مراقبين سلامت اما خود عملي است كه ريشه در مجموعه اي از علوم تربيتي ، رفتاري، روان شناسي ، مردم شناسي ، جامعه شناسي، ارتباطات، اطلاعات، پزشكي و بهداشت داشته و متناسب با توسعه اين علوم و گذار دوران، توسعه مي يابد .
شاخصهاي آموزش سلامت
1. در صد افراد 18 تا 24 سال كه دوره دبيرستان را طي نموده اند
2. .در صد مدارس ابتدايي تحت پوشش برنامه جامع آموزش سلامت در مدارس
3. در صد مدارس راهنمايي تحت پوشش برنامه جامع آموزش سلامت در مدارس
4. در صد دبيرستانهاي تحت پوشش برنامه جامع آموزش سلامت
5. در صد دانشگاه ها و دانشكده هاي تحت پوشش برنامه هاي جامع آموزش سلامت
6. در صد بيمارستانهاي تحت پوشش برنامه آموزش سلامت
7. در صد مراكز بهداشتي درماني ارايه دهنده آموزش سلامت
8. در صد بيماران رضايتمند از ارتباطات ارايه دهندگان خدمات درماني در بيمارستانها
9. در صد مراجعين رضايتمند از ارتباطات ارايه دهندگان خدمات در مراكز بهداشتي درماني
10. در صد مشاركت رابطين سلامت ادارات
11. در صد محل هاي كار داراي برنامه هاي ارتقاي سلامت
12. در صد مراكز بهداشتي درماني داراي برنامه ارتقاي سلامت
13. دسترسي به اينترنت در خانه
14. سواد بهداشتي
آموزش سلامت متكي بر شواهد
مسئوليتهاي آموزشي
ارزيابي نيازهاي فردي و اجتماعي
ارزيابي نيازهاي فردي و اجتماعي در برنامه هاي اموزش سلامت ، براي دريافت تصويري مناسب از مشكلات بهداشتي افراد و جوامع ،بسيار مهم و اساسي بوده و فرايندي مشاركتي است كه بايد توسط تيمي متشكل از كاركنان حرفه اي سلامت ، دست اندر كاران بخش هاي توسعه و افراد جامعه صورت گيرد .
برنامه ريزي صحيح براي آموزش سلامت با ارزيابي نيازهاي فردي و اجتماعي آغاز مي گردد.
ارزيابي نيازهاي فردي و اجتماعي براي آموزش سلامت شامل مراحل زير است:
· جمع آوري داده هاي مرتبط با سلامت در مورد محيط هاي اجتماعي و فرهنگي
· شناسايي عوامل رفتارهاي تقويت كننده و يا مانع شونده سلامت
· تشريح نيازهاي آموزش سلامت بر اساس داده ها
· تحليل عوامل موثر بر يادگيري افراد ، گروه ها و مخاطبين
دستورالعمل فني برنامه ريزي موثر برنامه هاي آموزش سلامت
برنامه ريزي موثر در آموزش سلامت، نقش كليدي در توسعه و دستيابي به اهداف كلي آن دارد . در فرايند برنامه ريزي ، مشاركت افراد در گير در برنامه در كليه مراحل طراحي ، تدوين ،اجرا و ارزشيابي برنامه هاي آموزش سلامت ضروري بوده و به همين منظور، شناسايي و برقراري ارتباط با افراد درگير در برنامه از اهميت بسياري برخوردار است .
ارتقاي كيفيت برنامه هاي آموزش سلامت نيازمند ايجاد تعهد در تصميم گيران و كاركنان درگير در فرآيند برنامه ريزي بوده و بايد شرايطي فراهم شود كه نقطه نظرات و ايده هاي تخصصي و حرفه اي آنان در روند برنامه ريزي ، مورد توجه قرار گيرد.
براي برنامه ريزي موثر برنامه هاي آموزش سلامت بايد مراحل زير انجام شود :
· جلب حمايت همه جانبه نهادهاي مختلف جامعه و افراد كليدي
· رعايت چارچوب و توالي منطقي طراحي برنامه هاي آموزش سلامت
· تنظيم اهداف مناسب و قابل اندازه گيري برنامه
· طراحي برنامه هاي آموزشي منطبق با اهداف اختصاصي برنامه
· ترويج برنامه هاي آموزش سلامت با استفاده از تئوري هاي بازار يابي اجتماعي
دستور العمل فني اجراي برنامه هاي آموزش سلامت
اجراي برنامه هاي آموزش سلامت ، فرآيندي مستمر است كه با انتخاب حيطه مهارتي مورد نظر و تعيين مدل هاي آموزشي آغاز و با تعيين روش ها و فنون آموزشي و انتخاب رسانه مناسب ادامه يافته و به پايش وارزشيابي برنامه مي رسد .
اجراي برنامه هاي آموزش سلامت سامل مراحل زير است :
· انتخاب مهارتهاي مورد نظر در اجراي برنامه هاي آموزش سلامت
· انتخاب بهترين روش ها و رسانه ها ي مناسب با توجه به شرايط آموزش گيرندگان
· پايش فرآيند هاي آموزشي
ارزشيابي كارآيي انواع روش ها و فنون قابل استفاده در برنامه در برنامه هاي طراحي شده
مسئوليتهاي آموزشي
دستورالعمل فني مديريت برنامه هاي آموزش سلامت
مديريت برنامه هاي آموزشآموزش سلامت نيازمند توجه به موارد زير است:
· مديريت بودجه و منابع مالي
· مديريت منابع انساني
· رهبري سازماني
مسئوليتهاي آموزشي
دستورالعمل فني ارزشيابي تاثير برنامه هاي آموزش سلامت
ارزشيابي يكي از مهمترين ابزارهاي مديريتي بوده و به مديران در تصميم گيري هاي حساس براي بهبود عملكرد اجرايي، كيفيت و اثر بخشي برنامه ها كمك مي كند .
طراحي و اجراي برنامه ارزشيابي در مداخلات آموزش سلامت عمدتاً به منظور تعييين ميزان دستيابي به اهداف اختصاصي برنامه ها صورت مي گيرد كه معمولاً به ارزشيابي اثر بخشي برنامه معروف است.ئر فرآيند ارزشيابي، توليد اطلاعات در رابطه با نتايج و دستاوردهاي برنامه انجام شده و موجب مي شود كه مديريتي توانا بر پايه تصميم گيري هاي صحيح ، شكل گرفته و تصميم گيري هاي صحيح و با كيفيت ، متكي بر اطلاعات مفبد و بموقع باشد. دسترسي به اطلاعات مفيد ،نيازمند جمع آوري صحيح و منظم داده ها ي مرتبط و تجزيه و تحليل دقيق داده هاست كه از جنبه هاي كليدي ارزشيابي محسوب مي شوند.
ارزشيابي تعاريف مختلفي دارد كه در زير به بخشي از آنها اشاره مي شود:
· ارزشيابي برنامه عبارت است از جمع آوري منظم داده ها،تجزيه و تحليل و انتشاراطلاعات درباره ميزان موفقيت يك برنامه و براي كمك به تصميم گيري.
· ارزشيابي ،برآورد تاثير و يا كيفيت يك برنامه است.
· ارزشيابي عبارت است از جمع آوري منظم اطلاعات دقيق درباره يك برنامه و ارايه دلايل مرتبط با نتايج و هزينه –اثر بخشي برنامه.
· هدف ارزشيابي بايد بر يافته هاي معتبر، بموقع،مفيد،واقعي و مناسب براي تخصيص منابع،بهبود كيفيت برنامه و پاسخگويي مقتضي ، استوار باشد.
اصول فني شناسايي روشهاي ارزشيابي برنامه هاي آموزش سلامت
ارزشيابي برنامه هاي آموزش سلامت شامل مراحل زير مي باشد:
أ. شناسايي روش هاي ارزشيابي برنامه هاي آموزش سلامت
ب. اجراي طرح هاي ارزشيابي برنامه
ت. تفسير نتايج ارزشيابي برنامه
ث. نتيجه گيري از آموخته هاي حاصل ازارزشيابي براي بهبود برنامه‌ريزي‌هاي بعدي
در شناسايي روش هاي ارزشيابي برنامه هاي آموزش سلامت بايد به روش هاي زير توجه شود:
ارزشيابي تكويني Formative Evaluation
عموماً ابن نوع ارزشيابي در مراحل اوليه برنامه ها و مداخلات آموزش سلامت اجرا شده و با هدف جمع آوري اطلاعات براي برنامه ريزي و يا اجراي يك برنامه ويا انجام يك خدمت طراحي مي شود.
ارزشيابي فرآيند Process Evaluation
در خلال عمليات اجرايي برنامه و يا مداخله آموزشي ،از روش ارزشيابي فرآيند با هدف جمع آوري اطلاعات درباره چگونگي انجام فعاليت ها، پيشرفت برنامه مطابق با اهداف اختصاصي و اهداف عملياتي از پيش تعيين شده، استفاده مي‌شود.
در موارد زير از ارزشيابي فرآيند استفاده كنيد:
· هنگام پايش و توصيف افراد و يا گروه هايي كه برنامه، آنها را تحت پوشش قرار مي دهد.
· هنگام پايش كميت و انواع خدمات ارايه شده در يك برنامه
· هنگام توصيف خدمات و همچنين كيفيت خدمات ارايه شده
· هنگام مقايسه و تطابق مراحل اجرايي با جزييات فعاليتهاي پيش بيني شده در برنامه
· هنگام مطالعه مراحل اجرايي برنامه به منظور بازبيني آن
ارزشيابي پيامد يا نتيجه Outcome Evaluation
از اين نوع ارزشيابي معمولاً در پايان عمليات اجرايي مداخله هاي آموزشي استفاده شده و هدف از به كارگيري اين ارزشيابي ،مطالعه و تعيين اثر بخشي نتايج حاصل از اجراي مداخلات مي باشد.
در موارد زير از اين نوع ارزشيابي استفاده كنيد:
· تغيير ايجاد شده در دانش ،نگرش و رفتار
· تغيير ايجاد شده در ميزان هاي ابتلا و مرگ و مير
· تغييرات ايجاد شده در ميزان هاي ابتلا و مرگ و مير
· مقايسه نتايج برنامه با هزينه اثر بخشي برنامهCost-effectiveness
· تحليل هزينه-سودمندي برنامه Cost-benefit
ارزيابي تاثير نهايي برنامه Impact assessmen
مسئوليتهاي ارتباطي
· دستورالعمل فني تهيه طرح هماهنگي تامين خدمات آموزش سلامت در سطح ملي و منطقه اي ، نقش اساسي در بهبود سلامت جامعه ايفا نموده و بنابر اين جزيي تفكيك ناپذير از تعهد سياستگذاران ، برنامه ريزان و مديران بخش هاي مختلف توسعه اقتصادي- اجتماعي براي تامين و ارتقاي سلامت جامعه مي باشد. با توجه به اين موضوع ، بهبود سلامت، مستلزم خدماتي بيش از آن چيزي است كه تنها توسط بخش سلامت ارايه مي گردد ، بنابر اين مشاركت ساير بخش ها بسيار مهم و اساسي است، بخصوص بخش كشاورزي ، غذا، صنعت، آموزش، مسكن و ارتباطات كه براي سلامت و رفاه مردم از امور مهم و حياتي هستند.
هماهنگي بين بخشي ،فرآيند اتحاد نيروها ، دانش و ابزارهاي لازم براي درك و حل مشكلات و مسايل پيچيده است كه راه حل هاي آن، خارج ازظرفيت ، توان و مسووليت يك بخش منفرد مي باشد. هماهنگي بين بخشي در دو بعد صورت مي گيرد:
1. بعد افقي كه بخش هاي مختلف را در سطحي معين با هم مرتبط مي سازد. مثلاً، وجود شركاي بخش هاي سلامت ،كشاورزي و رسانه هاي ارتباط جمعي در سطح جامعه.
2. بعد عمودي كه سطوح مختلف درون يك بخش را به هم مرتبط مي سازد. مانند سطوح محلي، شهرستاني، استانيو مليدر درون بخش سلامت
تهيه طرح هماهنگي تامين خدمات آموزش سلامت ،نيازمند انجام مراحل زير است:
· تعيين زمينه هاي مشترك بين خدمات آموزش سلامت با ساير بخش هاي توسعه
· تسهيل همكاري بين افراد و كاركنان در سطوح مختلف
· هماهنگي درون بخشي
· تنظيم شيوه هاي كاربردي همكاري بين بخشي
دستورالعمل فني مرتبط ساختن نيازها، دغدغه ها و منابع آموزش سلامت با چالش ها ي سلامت
مرتبط ساختن نيازها، دغدغه ها و منابع آموزش سلامت با چالش هاي سلامت موجب توسعه فرصت هاي مشاركت درون و بين بخشي آموزش سلامت در مداخلات سلامت و روند توسعه پايدار و ارتقاي جايگاه و نقش علمي ، فني و اجرايي آن در بخش سلامت و ساير بخش هاي فعال در زمينه توسعه پايدارخواهد شد . اين كار نيازمند انجام مراحل زير مي باشد:
· تفسير مفاهيم ،مقاصد و تئوري هاي آموزش سلامت
· حمايت از برنامه ريزي متكي بر داده هاي نياز سنجي براي آموزش سلامت
· انتخاب تكنيك ها و روش هاي بر قراري ارتباط باري ارايه اطلاعات بهداشتي
· تقويت ارتباط بين ارايه دهندگان مراقبت بهداشتي و مصرف كنندگان خدمات
مسئوليتهاي اطلاعاتي
دستورالعمل فني انجام وظيفه كارشناس آموزش سلامت به عنوان فرد كليدي و مرجع در زمينه اطلاعات آموزش سلامت
كارشناسان آموزش سلامت بهيد به عنوان فرد كليدي و مرجع در زمينه اطلاعات آموزش سلامت ،ايفاي نقش نمايد . به همين منظور توجه به موارد زير ضروري است:
· استفاده از سيستم هاي بازيابي اطلاعات بهداشتي رايانه اي
· تحليل روابط مشاوره اي مؤثر
· تفسير تقاضاهاي اطلاعات بهداشتي
· انتخاب مواد آموزشي اثر بخش و مرجع براي انتشار
دستور العمل فني استفاده از اصول و روش هاي مناسب تحقيق درآموزش سلامت
هدف از تحقيق، حقيقت يابي و فهم عميق مطالب است. به عبارت ديگر، تحقيق را مي توان كوشش سازمان يافته اي دانست كه محقق را در روشن سازي حقيقت ياري مي دهد. در اين ميان گاهي محقق به دنبال واقعيت ، يعني آنچه كه وجود دارد بوده و جنبه هاي مختلف واقعيت را مورد بررسي قرار مي دهد (تحقيق توصيفي) و در برخي موارد ، محقق به دنبال حقيقت ، يعني آنچه كه بايد باشد، بوده و در اين راستا اقدام به انجام مداخلات لازم براي تغيير وضع موجود به وضع مطلوب با استفاده از روش هاي مختلف مداخله و بررسي ميزان تغييرات حاصل از به كار گيري هر يك از روش هاي مختلف مداخله و بررسي ميزان تغييرات حاصل از به كارگيري هر يك از روش هاي مداخله مي نمايد .
بديهي است ، چه به دنبال كشف واقعيت باشيم و چه به دنبال تغيير آن به سوي وضع مطلوب ،بايد از روش ها و اصول علمي تحقيق استفاده كنيم . امروزه،ارزش تحقيق در آموزش سلامت مورد توجه فراوان مي باشد . تحقيق در آموزش سلامت مي تواند به شكل توصيفي در طرح ها ي بررسي آگاهي ،نگرش و عملكرد (KAP) گروههاي متنوع مردم و در زمينه هاي مختلف رفتارهايبهداشتي صورت گيرد كه در واقع،نشان دهنده واقعيت است و در اين راه بايد از روشه ا ي مناسب به منظور پي بردن به ارزش ها و دلايل رفتارمردم سود جست.همچنين نوع ديگري از تحقيق در برنامه هاي آموزش سلامت به شكل مداخله اي مي تواند صورت پذيرد. به عبارت ديگر،با تجزيه و تحليل كمي بروز رفتارها و علل كيفي ايجاد آن مي توان با طراحي مداخلات آموزشي،منجر به بهبود آگاهي ، اصلاح نگرش و يا تغيير رفتار در جمعيت مورد نظر شد .
استفاده از اصول و روش هاي مناسب تحقيق در آموزش سلامت، نيازمند انجام مراحل زير است :
مروري برمطالعات تحقيق
استفاده از روش هاي كمي و كيفي تحقيق
انتشار يافته هاي تحقيق